پایان عجولانه کاوش در چم شیر

زیست بوم: کار باستان‌شناسان در سد «چم شیر» تمام شد. سدی که علاوه بر فعالان محیط زیست، کنشگران میراث فرهنگی هم مخالف آن هستند، قرار است تا هفته آینده آبگیری شود. باستان‌شناسان پس از چهل روز کاوش می‌گویند دو سکه مسی ایلخانی فاخرترین اثری بوده که آنجا یافته‌اند. محمدحسین عزیزی خرانقی، عضو هیئت علمی پژوهشکده باستان‌شناسی هم می‌گوید از ۱۴۰ محوطه شناسایی شده در این منطقه، نیمی از آنها گورستان اسلامی است و همه محوطه‌ها قابلیت کاوش و بررسی را ندارند. این گفته‌ها در حالی است که رئیس سازمان محیط زیست و معاون میراث فرهنگی در هفته‌های اخیر با آبگیری سد چم‌شیر مخالفت کرده‌اند، اما محمدرضا فاضل، معاون اجرایی سد و نیروگاه چم‌شیر می‌گوید که این سد با مجوز هیئت دولت و سازمان‌های میراث فرهنگی و محیط زیست ساخته شده است. روز گذشته نشستی در محوطه سد چم‌شیر با حضور باستان‌شناسان و مسئولان اجرایی این پروژه برگزار شد و آنها از چند و چون کار در این منطقه گفتند، منطقه‌ای که تا روزهای آینده آب رود خروشان زهره آن را خواهد پوشاند و یادگار سال‌های دور را در خود غرق خواهد کرد.

 

در حالی که شمارش معکوس برای آبگیری در سد چم‌شیر آغاز شده و زمانی تا غرق شدن محوطه‌های باستانی باقی نمانده است. محمدرضا فاضل در این نشست به بازخوانی مجوزهایی که در اواخر دهه هشتاد و اوایل دهه نود از سوی دو سازمان محیط زیست و میراث فرهنگی در موافقت با اجرای پروژه چم‌شیر داده‌اند، پرداخت و یادآور شد: نزدیک به ۳۰ سال است که کار مطالعاتی در این منطقه انجام شده است. این سد ساخته می‌شود تا آورده سه ماهه رودخانه «زهره» را ذخیره کند و آب را با کیفیت بالاتر آب به مناطق پایین‌تر انتقال دهد. در واقع، هدف از ساختن این سد ذخیره آب حاصل از بارندگی و انتقال آب با کیفیت و تأمین نیاز آب مناطق پایین‌دست برای کشاورزی و سپس تامین برق و برای آبزیان و گردشگری است.

به گزارش ایسنا، فاضل اولین اقدامات در این رابطه با سازمان میراث فرهنگی و پژوهشگاه باستان‌شناسی را به سال ۱۳۸۹ مربوط دانست که در آن سال بررسی‌های اولیه و قرارداد بسته می‌شود تا بررسی و شناسایی صورت گیرد، عده‌ای از باستان‌شناسان پژوهشکده باستان‌شناسی به منطقه چم‌شیر می‌آیند و سپس تایید می‌شود که مشکلی از بابت اجرای پروژه سد نیست. در واقع میراث فرهنگی به صراحت اعلام می‌کند که با اجرای پروژه سد چم‌شیر موافق است. دو دوره در این محوطه کاوش انجام می‌شود که اخیراً نیز یک تیم ۸۰ نفره با قراردادی به میزان ۶ میلیارد تومان به مدت حدود ۲ ماه کاوش در این منطقه را ادامه می‌دهد. با این شرایط انتظار داریم هیچ مسئله‌ میراث فرهنگی در حوزه آبگیری سد چم‌شیر باقی نماند.

معاون اجرایی سد و نیروگاه چم‌شیر درباره جزئیات بیشتر مجوزی که میراث فرهنگی صادر کرده است، گفت: آقای میراسکندری، رئیس وقت پژوهشکده باستان‌شناسی در سال ۱۳۹۰ در نامه‌ای به مجری طرح نوشته است «با توجه به بلامانع بودن آبگیری سد مذکور دستور فرمایید نسبت به تسویه حساب نهایی به شماره حساب … اقدام شود.» بر این اساس آبگیری سد بلامانع اعلام شده است و ما هم هیچ ممانعتی برای کاوش‌های نجات‌بخشی باستان‌شناسی نداشتیم و همه نوع همکاری نیز انجام شده است.

فرزاد مافی، مشاور باستان‌شناسی و میراث فرهنگی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران که در این نشست خبری حضور داشت، برای تکمیل این توضیحات عنوان کرد: برای سد چم‌شیر اولین مکاتبه رسمی با سازمان و پژوهشگاه میراث فرهنگی سال ۱۳۹۰ انجام شد. سال ۱۳۹۱ تیم باستان‌شناس از طریق پژوهشگاه به این منطقه آمدند و بررسی‌های اولیه را انجام دادند، تعدادی محوطه باستانی، شناسایی شد که با استناد به این مطالعات، آن نامه پژوهشکده نوشته شده است. در واقع آن نامه، مجوز آبگیری نیست، بلکه مجوز ساخت سد است.

او با بیان اینکه چم‌شیر نخستین سد در کشور است که مطالعات باستان‌شناسی در آن در چهار مرحله انجام شده است، افزود: باستان‌شناسان پژوهشگاه میراث فرهنگی سال ۹۵ گمانه‌زنی و کاوش‌های اولیه را انجام دادند. سال ۹۷ نیز قرارداد انجام کاوش در ۳۰ محوطه باستانی با تأمین بودجه‌ای بالغ بر ۷۰۰ تا ۸۰۰ میلیون تومان بسته شد. تیم کاوش به سرپرستی آقایان شهرام زارع و عطایی طبق قرارداد کار را شروع کردند، اما بنا به دلایل و توجیهاتی که ما هم قبول کردیم، با آن بودجه، ۹ محوطه را توانستند کاوش کنند و ۲۱ محوطه دیگر باقی ماند که طرح توجیهی برای آن ارائه کردند و اعلام شد که بر همان اساس، امسال برای ادامه کاوش‌های باستانی در ۲۱ محوطه قرارداد بسته شد.

محمد حسین عزیزی خرانقی، عضو هیئت علمی پژوهشکده باستان‌شناسی و مدیر و ناظر کاوش‌های نجات‌بخشی سد چم‌شیر نیز در این نشست خبری که در محل سد چم‌شیر برگزار شد، درباره نتیجه کاوش‌های صورت گرفته و دلیل تعلل در کاوش‌ها با توجه به اینکه مطالعات در سال ۱۳۹۰ انجام شده، اما اولین دور کاوش‌ها سال ۱۳۹۷ صورت گرفته و حالا که سد در آستانه آبگیری است و ۲۱ محوطه در دو ماه کاوش می‌شود، توضیح داد: پس از گمانه‌زنی در سال ۱۳۹۵ از سوی آقایان زارع و عطایی ۳۰ محوطه حائز اهمیت فرهنگی برای کاوش اعلام شد. کاوش‌ها از ۱۳۹۷ آغاز شد و تا ۱۳۹۹ ادامه داشت که ۹ محوطه کاوش شد.

او ادامه داد: در سال ۱۴۰۱ با توجه به فشاری که برای اتمام پروژه سد چم‌شیر وارد شد، پژوهشگاه میراث فرهنگی با وزارت نیرو قراردادی را بست که ۲۱ محوطه باقیمانده را کاوش کند. بر این اساس ۱۸ تیم کاوش همزمان در ۲۱ محوطه مستقر شده‌اند که این پروژه از آذرماه ۱۴۰۱ آغاز شد. کار بسیار سخت بود؛ چرا که منطقه در نقطه دور افتاده واقع شده که امکانات محدودی دارد. اکنون ما در مرحله پایان کاوش‌ها هستیم فقط نقشه‌برداری و عکس‌های هوایی و کار روی چند محوطه محدود تا بالا آمدن آب، باقی مانده است.

ناظر کاوش‌های نجات‌بخشی سد چم‌شیر افزود: این کاوش‌ها در سه مسیر انجام شده است. بیشتر محوطه‌ها نیمه یکجانشین و کوچ‌نشین بودند و فقط یک یا دو رج سنگ مشاهده شده است، همراه با سفال‌های ساده که شاخص نبودند. چند محوطه خوب باستانی نیز داشتیم، خوب به این معنی که بقایای معماری و یافته‌های قابل تاریخ‌گذاری با کاربری مشخص، یافته شده باشد.

او اضافه کرد: ۵ محوطه نیز یافته‌های معماری قابل توجه داشته که با بقیه محوطه‌ها فرق دارد. محوطه‌های سنگ‌چین با ملات گچ قدمت بیشتر محوطه‌ها به دوره میانی اسلامی برمی‌گردد. همچنین دو سکه ایلخانی پیدا شده است. بیشتر سفال‌های پیدا شده نیز به قرون اولیه و میانه اسلامی بر می‌گردد.

عزیزی درباره آثار شاخص پیدا شده در حوزه آبگیر سد چم‌شیر با توجه به اظهارات برخی از باستان‌شناسان که قبلاً در این محوطه کاوش کرده‌اند و به سازه‌های ساسانی اشاره‌ای داشته‌اند، گفت: در حال حاضر فقط یک محوطه شاخص مربوط به دوره عیلامی در حال کاوش است که آقای مرتضی حصاری مسئولیت آن را بر عهده دارد و تنها تپه باستانی این حوضه به شمار می‌آید. این محوطه در انتهای مخزن قرار گرفته که با توجه به تراز آبگیری با تأخیر زیر آب می‌رود.

او در پاسخ به این سوال که چرا ۱۴۰ محوطه شناسایی شده کامل کاوش نشده‌اند و آیا در این مورد تعلل و یا کوتاهی صورت گرفته است، بیان کرد: همه محوطه‌ها قابلیت کاوش و بررسی را نداشتند، نیمی از این محوطه و گورستان اسلامی هستند.

محمدرضا نعمتی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و رئیس گروه نجات‌بخشی پژوهشکده باستان‌شناسی، پس از آن‌که پرسشی درباره این که چگونه مجوز ساخت سد از سوی رئیس وقت پژوهشگاه در سال ۱۳۹۰ بلامانع اعلام شده که در آن سال، هنوز بررسی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی حتی آغاز هم نشده بود، ترتیب زمانی بررسی‌ها و کاوش‌های صورت گرفته را به این شرح بیان کرد: سال ۱۳۹۰ بررسی و شناسایی اولیه صورت گرفت. سال ۱۳۹۵ بررسی تکمیلی از سوی دو باستان‌شناس آقایان زارع اعطای انجام شد سال ۱۳۹۵ با حضور ۱۹ کارشناس گمانه‌زنی برای اولین بار صورت گرفت از سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۹ محوطه کاوش شد و من از آذرماه ۱۴۰۰ و ۲۱ محوطه باقیمانده کاوش شد.

عزیزی، مدیر و ناظر کاوش‌های نجات‌بخشی محوطه سد چم‌شیر درباره اظهارات برخی کارشناسان مبنی بر شواهدی از ساسانیان در حوزه آبگیری سد چم‌شیر بیان کرد: در ۲۱ محوطه‌ای که ناظر در کاوش آنها بودم هیچ محوطه‌ای قطعاً ساسانی نبوده است حتی برخی گفته‌اند آثار هخامنشیان در این حوزه پیدا شده ولی کاوشگران ما شواهد دقیقی در این باره نیافته‌اند که به این دوره منصوب شود.

مافی، مشاور باستان‌شناسی و میراث فرهنگی شرکت توسعه نیرو و آب نیز گفت: بسیاری از محوطه‌ها پس از کاوش مشخص شدند که مربوط به دوره اسلامی هستند و هیچ گونه بقایای استقرارگاهی بزرگ و فاخری به‌ویژه از دوره ساسانی در این حوضه پیدا نشده است. البته اظهار نظر درباره ساسانی بودن برخی محوطه‌ها در حوضه آبگیر سد سیوند اشتباه تیم قبلی نیست اگر کاوش‌های آنها ادامه پیدا می‌کرد ممکن بود بر اساس یافته‌ها نظر دیگری بدهند، چه بسا که ما یک قطعه سفال به زعم خودمان ساسانی پیدا کردیم و چند روز بعد ظرف ایلخانی در همان محوطه پیدا شد.

عزیزی، مدیر و ناظر کاوش‌های نجات‌بخشی سد چم‌شیر نیز در ادامه این سخنان گفت: این محوطه فقیر است، عموما چون بنای فاخری ندارد سفال شاخص هم ندارد و سفال‌های آن بیشتر کاربری روزانه داشته‌اند. ویژگی این منطقه در واقع آن است که حجم گسترده‌ای از اثرات کوچ‌نشینی کاوش شده است که اگر در شرایط دیگری بودیم ممکن بود باستان‌شناسان در چنین محوطه کاوشی انجام ندهند.

زارعی، مدیر و ناظر کاوش‌های نجات‌بخشی چم‌شیر در ادامه با بیان اینکه کفایت مطالعات باستان‌شناسی بسیاری از محوطه‌ها که زیر آب خواهند رفت اعلام شده و کاوش فقط در دو محوطه ادامه خواهد داشت که یکی از آنها همان تپه عیلامی است که تا یک ماه دیگر برایی تکمیل کاوش‌ها به زمان نیاز دارد، افزود: بارندگی‌های اخیر کاوش در برخی از این موارد محوطه‌ها را با چالش مواجه کرده است.

در ادامه این سوال مطرح شد که معاون وزیر میراث ‌فرهنگی اخیرا به تازگی و با صراحت اعلام کرده است که با آبگیری سد چم‌شیر مخالفت کرده، با این حال باستان‌شناسان در این محوطه کاوش‌ها را در حالی ادامه داده‌اند که اکنون اعلام می‌کنند یافته‌های شاخص فاخری به دست نیاورده‌اند که عزیزی مدیر ناظر کاوش‌های نجات‌بخشی چم‌شیر دراین‌باره بیان کرد: خاص‌ترین یافته ما تاکنون دو سکه مسی ایلخانی بوده، کیفیت و کمیت هر اثر از نگاه باستان‌شناسان حائز اهمیت است. کشور مسئولانی دارد و این‌طور نیست که ما به عنوان باستان‌شناس نظر خود را بدهیم و اگر اثر فاخر و شاخصی پیدا نکرده باشیم با آبگیری سد اعلام موافقت کنیم.

او در ادامه یادآور شد که در نتیجه کاوش‌ها در حوضه آبگیر سد چم‌شیر تا کنون ۱۴۱ اثر تاریخی به دست آمده است. کاوش‌ها در ۳۰ محوطه نیز بر اساس گمانه‌زنی‌ها انجام شده و این تصمیمی بود که در گذشته گرفته‌اند، ما فقط مطالعات را انجام دادیم.

مافی، مشاور باستان شناسی و میراث فرهنگی شرکت توسعه آب و نیروی ایران در پایان این نشست که در محدوده سد چم‌شیر برگزار شد، بیان کرد: اینجا محوطه خارق‌العاده‌ای به لحاظ باستان‌شناسی شناسایی نشده است و کاوش‌های نجات‌بخشی انجام شده و کفایت مطالعات باستان‌شناسی نیز اعلام شده است.

منبع: پیام ما