مونترال؛ پیمانی که به نجات زمین آمد!

زیست بوم/منصوره محمدی: لایه ازن با سوراخ های ایجاد شده در قطب جنوب به یک موضوع مهم جهانی تبدیل شد. تحقیقات دانشمندان و اثرات مخرب کاهش آن به حدی بود که تصمیم جهانی بر انتخاب روزی برای آن و چاره جویی برای بازگرداندن سایه آن بر سر مردم جهان بود.

از همین روی ۱۶سپتامبر روز جهانی لایه ازن نامگذاری شد. این روز توسط برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد و به پاسداشت پروتکل مونترال که با محوریت حفاظت از لایه ازن تشکیل شد نامگذاری گردید. پیمانی که از آن به عنوان یکی از قوی‌ترین عوامل جلوگیری از تخریب لایه ازن یاد می‌شود.

لایه ازن در بخش استراتوسفر کره زمین و ارتفاع ۱۵ تا ۲۰ کیلومتری سطح زمین است که به عنوان یک لایه محافظ از تابش مستقیم اشعه فرابنفش خورشید جلوگیری کرده و بدین ترتیب از ما در برابر بیماری‌های خطرناکی همچون سرطان پوست، آب مروارید و نقص سیستم ایمنی حفاظت می‌کند.

در سال ۱۹۸۵ بود که دانشمندان متوجه ایجاد حفره‌ای در لایه ازن شدند که در حال بزرگتر شدن و عمیق‌تر شدن است. تحقیقات سرنخ‌ها را به تولید فلورکلروکربن‌ها رساند که نخستین تولید آن‌ها به دهه ۳۰ در آمریکا باز می‌گشت و در صنایع خانگی از جمله یخچال و فریزر و کولرهای خنک کننده به کار برده شد. کم کم ردپای CFC‌ها در دهه ۷۰ در استراتوسفر آشکار شد و در نهایت حدود ۲۰ سال پیش هشدار از بین رفتن لایه ازن به یک زنگ خطر جهانی تبدیل شد. به گفته محیط زیست سازمان ملل متحد، پیمان مونترال زمینه ساز موثری در همکاری‌های جهانی و تلاش جهانی برای حذف این گازهای خطرناک بوده است چرا که لایه ازن اکنون رو به بهبود است و بار دیگر از بشر در برابر تابش فرابنفش خورشید حفاظت خواهد کرد.

حفاظت از لایه ازن، منجر به نجات بسیاری از مردم در برابر سرطان پوست شده است، به اکوسیستم‌های حیاتی امکان بقا و رشد داده است، از حیات روی زمین حفاظت کرده و روند تغییرات آب و هوایی را نیز کندتر کرده است؛ به گونه‌ای که اگر ممنوعیت استفاده از مواد شیمیایی مخرب لایه ازن در پایان این قرن شاهد افزایش ۲.۵ درجه دمای هوا بودیم که این خود یک فاجعه است.

هرچند که حفاظت از لایه ازن اقدامی جهانی است و تنها با مشارکت یک یا دو کشور به نتیجه نمی‌رسد چرا که اکوسیستم مجموعه‌ای به هم پیوسته است و هر تغییر در بخشی از آن می‌تواند به مرور منجر به تغییر در دیگر بخش‌های آن شود. شاید به همین دلیل باشد که سازمان ملل شعار امسال روز جهانی لایه ازن را «همکاری جهانی برای محافظت از حیات در زمین» در نظر گرفته است.

ایران نیز یکی از کشورهای متعهد و امضا کننده پیمان مونترال است و متعهد به کاهش مواد مخرب لایه ازن شده است. با وجود آنکه یکی از تحقیقات صورت گرفته توسط داده‌های سنجش از دوری در ایران تا سال ۹۸ حاکی از افت سالانه ازن در ایران بود اما مدیر طرح ملی حفاظت از لایه ازن به کاهش ۶۷ درصدی مواد مخرب لایه ازن در کشور اشاره می‌کند. در تحقیق «پایش ماهواره‌ای تغییرات لایه‌ی اُزون در اتمسفر ایران» که در سال ۹۸ منتشر شده، تغییرات لایه ازن در بازه زمانی ۱۵ساله ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۵ توسط داده‌های سنجده AIRS بر روی ماهوار آکوآ بررسی شده است و نتایج این تحقیق حاکی از افت سالانه‌ی اٌزون در اتمسفر ایران بوده است. در میان فصول، بیشترین و کمترین میزان اٌزون به ترتیب در فصول یهار و پاییز و به لحاظ ماهانه بیشترین و کمترین میزان اٌزون به ترتیب در ماههای مارس و اکتبر اتفاق افتاده است.

در هنگام نگارش این گزارش، داده‌های تحقیقاتی بیشتری درباره بررسی لایه ازن توسط تصاویر ماهواره‌ای در ایران از سال ۹۸ به بعد به دست نیامده است اما به گفته ابراهیم حاجی زاده، مدیر طرح ملی حفاظت از لایه ازن، در پروژه مدیریت حذف مواد مخرب لایه ازن، کاهش ۳۵ درصدی تا ابتدای سال ۲۰۲۲ تعهد شده بود که ایران در حال حاضر از برنامه جلوتر بوده و به کاهش ۶۷ درصدی رسیده است. به گفته حاجی زاده طبق زمان‌بندی پروتکل مونترال برای حذف مصرف مواد مخرب لایه ازن از صنایع، کشاورزی و خدمات، کشور توانسته است به تعهدات خود عمل کند و تا کنون ایران ۹۸۰۰ تن مواد مخرب لایه ازن را طبق جدول زمانبندی پروتکل مونترال از چرخه مصرف خارج کرده است که موجب انتقال و تبدیل فناوری‌های سازگار با لایه ازن در ۱۳۷۸ واحد تولیدی و خدماتی شده است.