ماه‌های سخت کرخه در پیش است

زیست بوم/ فاطمه باباخانی*: «انا عطشان»،‌ مردم در خوزستان این عبارت را بارها و بارها در خرداد سال گذشته فریاد زدند. سال گذشته باران کم بارید،‌ کشاورزی در کرخه حجم زیادی از آب را به خود اختصاص داد،‌ آب به هورالعظیم نرسید،‌ گاومیش‌ها تلف شدند و مردم خسته و مستاصل از دست رفتن سرمایه و زندگی‌شان گفتند تشنه‌اند،‌ آب می‌خواهند و سهم‌شان از این اعتراض هر چیزی بود جز آب. امسال سالی سخت‌تر است،‌ باران همچنان کم باریده‌، کشت پاییزه با اما و اگرهای فراوان رو‌به‌رو است،‌ هورالعظیم شرایطش مناسب نیست و عکس‌هایی که از کرخه می‌رسد خبر از بحرانی‌ بزرگتر از سال قبل را می‌دهد. برای حل این چالش چه باید کرد. در گفت‌وگو با دکتر مهدی قمشی استاد گروه سازه های آبی، دانشکده مهندسی آب و محیط زیست، دانشگاه شهید چمران اهواز از او در این باره پرسیدیم.

حوضه کرخه به مدت دو سال یعنی بعد از سیل 1398 دچار خشکسالی‌های ضعیف و شدید بود. در سال 1401 یعنی در سومین سال، این خشکسالی مفرط شده است زیرا در دو سال گذشته با وجود خشکسالی، ما از منابع آب و منابع ذخیره‌ای بیش از حد استفاده کردیم به‌طوری که حتی از ذخایر استراتژیک سدهای کرخه و سیمره نیز بهره گرفته شد. لذا امسال که بار دیگر با خشکسالی مواجهیم مشکلات مضاعف و سبب شده وضعیتی شکل بگیرد که در 70 تا 80 سال گذشته بی‌سابقه بوده است. در چنین شرایطی وضعیت حوضه کرخه در استان خوزستان را بایستی بحرانی فرض کنیم و تصمیمات لازم را بگیریم.

به عنوان اولویت باید آب شرب و بهداشت مردم تامین شود و در درجه بعدی به فکر تامین حقابه تالاب و تامین آب احشام منطقه باشیم. آبیاری کشت‌های دائمی در مرحله سوم قرار می‌گیرد. همچنین باید از کشت‌های پرمصرف به جد در این منطقه جلوگیری و در کنار آن آب شرب و بهداشت مردم را از کرخه جدا کرده و با بهره‌گیری از طرح غدیر، این آب را از دز تامین کنیم. برای آنکه گاومیش‌ها هم دچار مشکل نشوند باید در کنار رودخانه استخرهایی را برای آنها ایجاد کرده و خسارت عدم کشت را به کشاورزان بپردازیم تا مشکلات اجتماعی در این استان بروز پیدا نکرده و معیشت آنها دچار مشکل نشود. عدم کشت گرچه یک اقدام درست در چنین شرایطی است اما تنها راه عملی شدن آن به پرداخت خسارت به کشاورزان مربوط می‌شود‌ تا کشاورزان هم از تامین هزینه‌های زندگیشان اطمینان حاصل کرده و مشکلاتی برای این قشر زحمتکش به وجود نیاید.

حوضه کرخه حوضه‌ای است که هر چه آب در حال حاضر به آن می‌رسد باید صرف شرب و بهداشت و حقابه تالاب شود زیرا این حوضه در حال حاضر آب زیادی ندارد. همچنین گرچه بخشی از کشاورزی به شکل سنتی باید در این منطقه تحمل شود ولی اگر برای اشتغال مردم این منطقه روش‌های دیگری مانند فعال کردن بخش صنعت لحاظ شود به نظر می‌آید فشار معیشتی مردم کمتر شده و یا فشار از روی کشاورزی برداشته شود،‌ ما مشکلات کمتری در سال‌های آتی خواهیم داشت. مشکل حوضه کرخه در حال حاضر در بخش کشاورزی است که حجم زیادی از آب کرخه صرف این بخش می‌شود، از این رو اگر بتوانیم بخش صنعت را رونق دهیم می‌توانیم مدیریت بهتری روی آب داشته باشیم.

هورالعظیم حقابه‌ای دارد که بسته به سال‌های تر و خشک به 1.3 تا 1.5 میلیارد مترمکعب می‌رسد و توزیع آن در سال‌های مختلف باید به درستی انجام شود. در فصل خشک به ویژه باید به این مساله اهمیت ویژه‌ای دهیم زیرا تبعات خشک شدن هورالعظیم به مراتب از تعطیل کردن کشاورزی بدتر است. از این رو باید سعی کنیم در ماه‌های آینده حتی به شکل حداقلی این حقابه را به هورالعظیم برسانیم. یه این ترتیب بایستی آب با دبی 12 تا 15 مترمکعب در ثانیه از شاخه‌های انتهایی کرخه به هورالعظیم رسانده شود تا از نظر محیط‌ زیستی تالاب مشکلاتی مانند سال گذشته را تجربه نکند.

ما چند نگرش درباره آب داریم. در نگرش غلط مهندسی ساده‌نگر معمولا تقسیم بندی توزیع منابع آب به این شکل است که شرب در اولویت قرار دارد و پس از آن صنعت و کشاورزی قرار می‌گیرند. در این نگرش سهمی برای محیط‌ زیست لحاظ نمی‌شود. این تفکر که در جهان در گذشته رواج داشته مشکلات زیادی را برای کشورهای مختلف و از جمله ایران ایجاد کرده بود و در نهایت به کنار گذاشته شدن این تفکر در اغلب کشورها و جایگزین شدن با تفکر اکولوژیک منجر شد. در این تفکر اگر محیط ‌زیست اولویت اول در تخصیص منابع آبی را نداشته باشد جایگاه دوم را قطعا دارد. به این ترتیب ابتدا شرب و بهداشت و در ادامه محیط ‌زیست،‌ صنعت و کشاورزی در اولویت قرار می‌گیرند. در ایران متاسفانه در حکمرانی آب شاهدیم همچنان تفکر قدیمی و غیرقابل قبولی که مدت‌هاست از نظر جامعه جهانی کنار گذاشته شده غلبه دارد و مسائل محیط ‌زیستی جدی گرفته نمی‌شود. ما در کشورمان نیاز داریم نگرش اکولوژیک در این حوزه حکم‌فرما شده و به این جمع‌بندی برسیم که وظیفه آب در کره زمین ابتدا حفظ اکولوژیک منطقه و زمین و است و در ادامه زیاده‌خواهی ما به عنوان بشر برای استفاده کشاورزی و صنعت . امیدوارم این نگرش درست رفته رفته به بخش حکمرانی آب در کشور تزریق و جدی گرفته شود و ما شاهد تغییر در روند مدیریت آب در ایران باشیم تا لطمات گذشته آرام آرام درست شود و راه درست را ادامه دهیم.