کشاورزی ارگانیک و فرصت های جدید

کشاورزی در حدود ۱۱ درصد از تولید ناخالص داخلی را تشکیل می‌دهد و حدود ۳۰ درصد از درآمده‌ صادراتی و حدود ۲۵ درصد از نیروی کار را شامل می‌شود. حدود ۸۰ درصد از مزارع کم‌تر از ۱۰ هکتار بوده و در حدود ۱۰ درصد کم‌تر از ۱ هکتار است. بااین‌حال، مزارع با کم‌تر از ۱۰ هکتار زمین زراعی و نیمی از جمعیت روستایی را تشکیل می‌دهند (حدود ۱۲ میلیون) که کم‌تر از ۱۰ درصد تولید محصولات کشاورزی را تولید می‌کنند. همچنین مزارع بیش از ۱۰ هکتار، حدود سه چهارم تامین بازار را فراهم می‌کنند (کشاورز و همکاران ۲۰۰۵).ایران دارای شرایط متنوع فیزیوگرافی، آب و هوایی، اقلیمی و هیدرولوژیکی است که امکان رشد هر دو محصول گرمسیری مانند مرکبات، خرما، نیشکر و پسته و همچنین محصولات فصل خنکی (مثلاً سیب، گردو، میوه های سنگی و غیره) را فراهم می کند. (کوچیکی و قربانی، ۲۰۰۵).این توصیف کوتاه از چارچوب کشاورزی برای چارچوب ارزیابی هر دو تولید ارگانیک و نشانه جغرافیایی (GI) و توانمندی‌های بالقوه، و همچنین درک دلایل فنی در پایه قوانین سیستم کشاورزی ارگانیک سودمند است.این گزارش به دو بخش تقسیم شده است که یکی برای ارزیابی قوانین کشاورزی ارگانیک و دومی در چارچوب قانونی GI اختصاص دارد. ضمیمه‌های هر دو بخش و همچنین گزارش هیات اعزامی به ایران که در ژوئیه ۲۰۱۹ به اجرا درآمد، ارائه شده است. 

یک بخش مشترک دیگر ارائه توصیه‌هایی برای دولت ایران جهت دستیابی به تعادل و توسعه در هر دو سیستم تولید نیز برای تعریف حوزه‌های احتمالی هم‌کاری فنی، توسعه و حمایت از کمیسیون اتحادیه اروپا مفید محسوب می‌شود.

این گزارش نتایج حاصل از تجزیه‌وتحلیل قوانین مربوط به کشاورزی ارگانیک و جغرافیایی (GI) حال حاضر در ایران را با توجه به اطلاعاتی که توسط کارشناسان در طی ماموریت به ایران در ژوئیه ۲۰۱۹ گردآوری شد، ارائه میدهد. با توجه به قوانین تولید ارگانیک و ارزیابی مقایسۀ  و تفاوت‌های میان قوانین اتحادیه اروپا و استانداردهای ایران، می‌توان ملاحظات زیر را در نظر گرفت:در حال حاضر هیچ قانونی در رابطه با تولید ارگانیک تصویب نشده است، اما یک استاندارد ملی توسط مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران صادر شده و مورد تأیید دولت قرار گرفته است. اصول کلی تولید ارگانیک در معیارهای ایران را می‌توان کاملاً  مطابق با اصول پایه فراگیر در قوانین اتحادیه اروپا در نظر گرفت؛قوانین تولید محصولات زراعی به‌خوبی توسعه‌یافته و در چندین مورد می‌توان آن را  برابر با مفاد اتحادیه اروپا در نظر گرفت. 

بااین‌حال، فهرست مواد مجاز به استفاده به‌عنوان کودهای شیمیایی و محصولات حفاظت از نباتات ازجمله مواردی که در فهرست اتحادیه اروپا پیش‌بینی نشده، موارد استفاده و الزامات یکسانی  ندارند، کاملاً  مطابق با فهرست مربوط به قوانین اتحادیه اروپا نیست.قوانین تولید دامپروری مربوط به پستانداران، طیور، آبزیان و زنبورها است. این قوانین  از چندین جنبه تولیدی معادل  با موارد موجود در قانون اتحادیه اروپا محسوب می‌شوند، اگرچه بیشتر آن‌ها با توضیحات و الزامات موجود در قوانین اتحادیه اروپا مطابقت ندارند. 

هیچ فهرستی به‌ویژه از خوراک دام و مواد افزودنی یا محصولات  پاک‌سازی و ضدعفونی کردن در استاندارد ایران ارائه نشده است. روش‌های تولیدی، به‌خصوص برای دام‌ها، با جزئیات لازم برای اطمینان از کنترل صحیح تعریف نشده‌اند. چنین وضعیتی احتمالاً برای زنبورداری، تولید عسل و محصولات زنبورعسل از دشواری کمتری برخوردار است.در مورد قوانین مربوط به تولید مواد غذایی تفاوت‌هایی میان اتحادیه اروپا و استاندارد ایران وجود دارد. حتی باوجود اینکه فهرست مواد مجاز به استفاده در روش‌های مختلف پردازش مشابه است، 

به همین دلیل در قوانین اتحادیه اروپا، توصیف قوانین برای روش‌های پردازش گاهی بدون اشاره به جزییاتی که برای تضمین کنترل صحیح مهم هستند، ذکر می‌شود.قوانین مربوط به نشان‌دار کردن، بسته‌بندی، نگهداری و حمل‌ونقل مطابق با قوانین اتحادیه اروپا است.تعریف سیستم کنترل در استاندارد ایران بسیار ساده است، اما در صورت اجرای آن می‌تواند تقریباً کافی تلقی شود، گرچه فاقد مرجع ذی‌صلاح است. بنابراین ، تمام ساختار نظارت و کنترل سیستم عملکردی ندارد. این موضوع همچنین در عدم وجود برخی از قوانینی که در استاندارد ایران برنامه‌ریزی شده‌اند و توسط مراجع ذی‌صلاح انجام می‌شود نیز منعکس شده است. بنابراین، چنین شرایطی اجازه نمی‌دهد تا هر شکلی از نظارت عمومی بر روی سیستم ایجاد شود و باعث می‌شود سیستم کنترل معادل سیستم اتحادیه اروپا نباشد.با توجه به توسعه سیاست‌ها، می‌توان در برنامه توسعه پنجم ۲۰۱۵، نقطه عطفی در اتخاذ سیاست‌هایی که مستقیماً از O.F. حمایت می‌کنند مشاهده نمود، که به‌طور خاص حمایت مالی برای تغییر کودهای شیمیایی به کودهای ارگانیک و آفت‌کش‌ها را مطرح می‌کند. پس‌ازآن، آماده‌سازی طرح اقدام در سال ۲۰۱۶ با پیش‌بینی حمایت مالی به‌منظور بازرسی و صدور مجوز، آموزش، ترویج و فعالیت‌های تحقیقاتی باهدف دو برابر کردن مساحت زمین‌های زراعی که در پنج سال آینده به کشاورزی ارگانیک یا O.F. تبدیل شود، انجام شد.

با تجزیه‌وتحلیل چندین گزارش و داده‌ از سوی نهادهای مختلف بین‌المللی، مشخص شده است که سطح زمین برای تولید محصولات ارگانیک بیش از ۸۰ بار در ۱۱ سال گذشته و همچنین با افزایش قابل‌توجه ۱۷۰ درصدی در هشت سال گذشته همراه بوده است. عمده محصولات کشاورزی تولیدی در ایران عبارت‌اند از  پسته، گل محمدی، گیاهان دارویی و خرما. چنین وضعیتی نشان‌دهنده یک گرایش عالی و تلاش بیشتر در توسعه تولید ارگانیک در ایران است.

افزایش مصرف محصولات داخلی که می‌تواند از آگاهی گسترده مصرف‌کنندگان در مورد محیط‌زیست و مسائل بهداشتی بر مبنای رویکرد ارگانیک بهره‌ ببرد، می‌تواند با توجه به حضور در شهرها از فروشگاه‌های تخصصی و بخشهای اختصاصی در سوپرمارکت‌ها، مورد ارزیابی قرار گیرد. بااین‌حال، صادرات محصولات خاص، معمولی و شناخته‌شده تولیدی (پسته، مشتقات گل محمدی، میوه‌ها و سبزیجات) قطعاً یک پتانسیل قوی برای ایران است که به دلیل کیفیت شناخته‌شده این محصولات در اتحادیه اروپا و دیگر کشورها ارزشمند است. 

در عین حال، به دلیل محدود بودن تعداد محصولات در دسترس و روش‌های فنی تولیدی پتانسیل خوبی برای افزایش صادرات اتحادیه اروپا به ایران از هر دو محصول ارگانیک وجود دارد. این دیدگاه مثبت می‌تواند به نفع مصرف‌کنندگان در خرید محصولات با کیفیت مانند محصولات ارگانیک باشد، به‌خصوص برای توجه به آن‌هایی که از اتحادیه اروپا نشات‌گرفته اند و کیفیت بالایی دارند. بررسی‌های بازار نشان داده‌اند که افزایش علاقه، آگاهی و قصد خرید محصولات ارگانیک در کل کشور وجود دارد. استراتژی‌های بازاریابی در این زمینه می‌تواند الگوهای مشابه برای مصرف‌کنندگان اتحادیه اروپا را دنبال کند، اما در نظر گرفتن ویژگی زنجیره تامین ایران، الزامات بازار و این واقعیت که مهم‌ترین عامل برای تصمیم خرید محصولات ارگانیک، قیمت آنهاست.

در تحلیل SWOT برای بازار محصولات ارگانیک و علاقه روزافزون به خرید محصولات با کیفیت اروپا و همچنین برداشت مثبت کیفیت محصولات ارگانیک تایید شده توسط اتحادیه اروپا به عنوان نقاط قوت ارائه و فهرست شده‌اند. نقاط ضعف را می‌توان فقدان چارچوب قانونی و سیستم کنترل و همچنین آگاهی محدود مصرف‌کننده درمورد فرآیند صدور گواهی عنوان کرد. فرصت مورد استفاده شامل افزایش آگاهی درباره محصولات ارگانیک و مواد غذایی و فواید آنها برای سلامتی و محیط‌زیست و نیز امکان استفاده از کانال‌های مختلف بازاریابی برای افزایش تمایل مصرف‌کنندگان به خرید محصولات ارگانیک است. در نهایت، تهدید عمده ممکن است یک رکود اقتصادی پایدار و ریسک مخدوش کردن محصولات با برچسب مواد غذایی سالم باشد.کسب و کار ارگانیک لازم به ذکر است که در کشور چندین گروه تحقیقاتی بسیار فعال از مراکز تحقیقاتی مختلف وجود دارند که همچنین متعلق به وزارت جهاد کشاورزی و دانشگاه‌ها هستند که می‌توانند به‌عنوان مراکز آموزشی برای انتقال دانش و بازرسان بکار گرفته شوند.

با در نظر گرفتن همه این موارد، نتیجه‌گرفته می‌شود که آینده تولید ارگانیک کارخانجات در ایران می‌تواند در معرض یک گرایش مثبت قرار گیرد که با سیاست طولانی‌مدت هم‌کاری با خیرین بین‌المللی حمایت می‌شود. در این زمینه، طرحی برای یک پروژه یکپارچه و یا مجموعه‌ای از فعالیت‌هایی که تمام فعالان و ذینفعان درگیر در سیستم تولید ارگانیک را پوشش می‌دهند، پیشنهاد می‌شود که سیستم کشاورزی ارگانیک بالقوه فعلی را به یک سیستم تولیدی مقاوم و انعطاف‌پذیر تبدیل کند که کل کشاورزی ایران را تامین می‌کند.بخشی از گزارش مربوط به نشانه‌های جغرافیایی (GI) مقایسه‌ای از قوانین و سیاست‌های اجرایی در ایران و اتحادیه اروپا فراهم می‌کند. این امر به بررسی چارچوب قانونی و اطلاعات عملی در مورد حفاظت از نشانه‌های جغرافیایی اتحادیه اروپا و ایران به‌منظور شناسایی تفاوت‌های عمده در مورد ماهیت اسناد و مدارک مورد نیاز، رویه‌هایی برای ثبت و حفاظت از نشانه‌های جغرافیایی ایران و ارائه توصیه‌هایی برای کمک فنی بیشتر در ارتباط با این نوع ویژگی معنوی می‌پردازد.GI به‌عنوان ابزاری در ترکیب جنبه‌های توسعه روستایی با نگرانی‌های کیفی و فرصت‌های بازاریابی به رسمیت شناخته می‌شوند. دلیل اصلی این است که چرا این مطالعه قانونی برای شناسایی چالش‌های اصلی و اختلافات در ثبت و حفاظت از GI در اتحادیه اروپا و ایران آغاز شده است.اقدام قانونی اصلی برای حفاظت از GI در ایران، قانون حمایت از نشانه‌های جغرافیایی است که با قوانین مربوط به حفاظت از نشانه‌های جغرافیایی در سال ۲۰۰۵ به تصویب رسید. 

در همین زمان، کشور به قرارداد لیسبون برای حمایت از عنوان (نامگذاری) مبدا دست یافت.در ایران نام‌های جغرافیایی و سنتی بسیاری وجود دارد که برای محصولات کشاورزی و مواد غذایی مورد استفاده قرار می‌گیرد (بااین‌حال همه آن‌ها اکنون به‌عنوان حفاظت مطابق با ماده ۳ قانون ایران صرف‌نظر از این که آیا این گروه ثبت شده است یا خیر، ثبت شده‌اند). نمونه‌هایی از GI ایرانی حفاظت‌شده عبارت‌اند از زعفران خراسان، خرما زاهدی، گز اصفهان، پسته رفسنجان، نارنگی سیاهو، خرما پیاروم، گز مضافتی، گز بلداجی ، انجیر استهبان، گز اصفهان و بسیاری دیگر می‌باشند.در حال حاضر بیش از ۱۰۰ نشانه جغرافیایی ملی ثبت‌شده در ایران با بیش از ۶۰ ثبت بین‌المللی در WIPO ثبت شده‌اند. لازم به ذکر است که براساس قانون GI، حفاظت از همه کسانی که در ثبت ملی ثبت‌نام نکرده اند توسط سازمان ثبت و دارایی وزارت دادگستری در اختیار همگان قرار گرفته‌است. 

علاوه بر این، حفاظت از تمام محصولات (کشاورزی، صنایع دستی، صنعتی و غیره) وجود ندارد، هیچ محدودیت خاصی وجود ندارد و با توجه به اینکه انواع مختلفی از GI را می‌توان ثبت کرد، چندین مقام ذی‌صلاح در اداره GI هستند. برای محصولات کشاورزی (مواد غذایی اولیه و فرآوری شده) وزارت جهاد کشاورزی مسئول، محصولات صنعتی و صنایع دستی در حوزه اختیارات وزارت صنعت و تجارت هستند (که حامی ثبت بین‌المللی WIPO نیز هستند) و وزارت دادگستری به مسائل مربوط به ثبت ملی GI رسیدگی می‌کند. 

موضوعات زیر مورد ارزیابی قرار گرفت، اختلافات مشخص شده و در ادامه با جزئیات توضیح داده شده است:گستره و سطح حفاظتی ارائه شده در اتحادیه اروپا و ایران؛ قوانین مربوط به نام‌نویسی و تعرایف نشانه‌های جغرافیایی؛رابطه میان علائم تجاری و GI؛مراحل ثبت نام GI در اتحادیه اروپا و ایران؛مسائل مربوط به نشاندار کردن یا برچسب‌گذاری: لوگو حمایت شده اتحادیه اروپا برای PDO ها و PGI ها و نبود لوگوی GI ایرانی.حمایت به اعتبار سمت و مقام، که برخلاف سیستم اتحادیه اروپا، در قانون GI ایران ارائه نشده است.عوامل کنترلی و مراحل تایید انطباق انجام‌شده توسط مراجع محلی که مشخص نیستند و احتمالاً دارای یک مشخصه یکسان نیستند.همانطور که توسط این گزارش حقوقی مشخص شد یکی از مهمترین مشکلات چارچوب قانونی ایجاد شده در ایران مطابق با قانون حمایت از GI  ۲۰۰۵ و قوانین اجرای آن (طبق قانون) عدم حضور در زمان نگارش گزارش یک سیستم کنترل کیفی است.