محیط زیستی‌ترین دولت؟

فرآیند تهیه این گزارش از حدود سه سال پیش شروع شد، اولین اقدام نیز تهیه فهرستی از كارشناسان بود كه توانایی لازم را برای تهیه این گزارش داشتند. اطلاعیه‌ای برای مراكز علمی و تحقیقاتی و حتی بخش خصوصی و سازمان‌های مردم‌ نهاد ارسال و حتی از طریق وزارتخانه‌های مرتبط نیز اقدام شد. در واقع از همه سازوكارها استفاده شد؛ به این ترتیب از سراسر جهان بیش از 2000نفر اعلام آمادگی كردند. از بین این افراد نیز 700 نفر انتخاب و از بین آنها حدود 150 نفر برای تهیه این گزارش به عنوان كارشناسان اصلی انتخاب شدند.‌

در این گزارش فرآیندهای منحصر به فرد برای مطالعه دانش بومی و محلی اتخاذ شده است. از طرفی این گزارش بیش از 2000 تحلیل را بررسی كرده و پس از انتشار پیش‌نویس بیش از 20 هزار نظر و پیشنهاد را دریافت كرده است. به نظرم این روند باعث شد كه بسیاری از ذی‌نفعان احساس كنند این گزارش با دانسته‌های آنها تطبیق دارد.

شما چگونه برای این کار انتخاب شدید؟
با توجه به سابقه‌ای كه در حوزه تنوع زیستی داشتم انتخاب شدم. در دوره‌ای رئیس ركن علمی و فناوری كنوانسیون تنوع زیستی بودم، علاوه براین با برنامه انسان و كره مسكون در یونسكو و همین طور با UNDP و UNEP نیز همكاری كرده ام به همین خاطر از من دعوت به همكاری شد.

در تهیه این گزارش چه مسؤولیتی داشتید؟
در كمیته مدیریت دانش مسؤولیت داشتم و عضو كمیته مدیریت تهیه گزارش نیز بودم.

به‌جز شما دانشمندان ایرانی دیگری نیز در تهیه این گزارش نقش داشتند؟
سه آقای ایرانی دیگر نیز بودند، آقایی به نام نیامر كه این روزها مشغول تحقیق و پژوهش در موزه فرانكفورت است و دكتر كلاهی از دانشگاه فردوسی مشهد و آقای پناهی از دانشگاه علوم و تحقیقات كه تلاش‌شان چشمگیر بود.

چه اطلاعاتی از محیط‌زیست كشورمان مورد توجه اعضای تدوین این گزارش قرار گرفت؟‌
بحث مشاركت در ذخیره‌گاه‌های زیست كره و به‌طور مشخص مدل حفظ ذخیره‌گاه زیست كره میانكاله مورد توجه بود، علاوه بر این بحث مشاركت سازمان‌های مردم نهاد در تهیه گزارش‌های محیط‌زیستی، فعالیت استارت آپ‌های محیط‌زیستی و تعداد زیاد شركت‌ها و موسسات دانش بنیان در حوزه محیط‌زیست نیز از مواردی بود كه برای گروه‌های تهیه گزارش جالب بود.

از یك میلیون گونه جانوری كه در خطر انقراض قرار دارند و در این گزارش به آن اشاره شده سهم ایران چقدر است؟
اطلاعات مناسبی در این خصوص وجود ندارد، چون مطالعه دقیقی نشده اما از هشت میلیون گونه جانوری جهان حدود یك میلیون‌گونه در خطر انقراض قرار دارد.‌ می‌توان گفت این روند در كشورمان نسبت به متوسط جهانی وخیم‌تر است. اگر بگویم در جهان تقریبا یك هشتم گونه‌های جهانی در خطر انقراض قرار دارند با توجه به مطالعات پراكنده‌ای كه درایران انجام شده و فشاری كه روی اكوسیستم‌های خشكی و آبی وجود دارد و در كنار سوءمدیریت‌ها و دست اندازی‌هایی كه به طبیعت می‌شود شرایط در كشورمان را نگران‌كننده‌تر است.‌ (البته برای این كه برداشت سیاسی نشود باید بگویم سوءمدیریت به این دولت و دولت‌های گذشته مربوط می‌شود)

به سوءمدیریت‌ها اشاره كرده‌اید، به نظرتان در چند سال اخیر شرایط محیط‌زیست به چه شكل بوده است؟
به‌عنوان كسی كه ابتدای دولت آقای روحانی ده‌ها مورد یادداشت و مقاله در تایید استقبال از رویكرد زیست‌محیطی ایشان نوشتم و برداشتم این بود كه در دولت‌های ایشان شاهد اتفاق خوبی در حوزه محیط‌زیست باشیم، اما متاسفانه در كمال تاسف می‌بینیم نه فقط دراین حوزه مدیریت رو به جلویی نداشتیم بلكه در برخی حوزه‌ها كاملا عملكرد‌های رو به عقب داشته‌ایم.

بنابراین نمی‌توان دولت آقای روحانی را زیست محیطی‌ترین دولت دانست؟
توصیه دوستانه و فنی من به آقای رئیس‌جمهور این است كه حتما ایشان یا یكی از مقام‌های مسؤول این‌ عنوان را از دولت پس بگیرند. دولت آقای روحانی با شعارهای جذاب و جدی و اقدامات نمایشی مانند توجه به دریاچه ارومیه شروع به كار كرد اما پس از مدتی همه چیز به باد و دعا برای باران واگذار شد. اخیرا نیز كه با سال پرآب مواجه شده و تراز دریاچه به حد قابل قبول رسیده این اتفاق را به عنوان افتخارات خود ثبت می‌كنند.

برگردیم به گزارش سازمان ملل.‌ چه آمارهای نگران كننده دیگری دراین گزارش وجود دارد؟
مطالعات مذكور نشان می‌دهد جمعیت جهان در 50 سال گذشته دو برابر، اقتصاد جهانی چهار برابر و تجارت جهانی بیش از ده برابر شده است، ولی برای رسیدن به این رشد و به‌خصوص به نیت تولید غذا و پوشاك و تامین انرژی بیشتر، صدها میلیون هكتار جنگل ناپدید شده‌اند، حدود 60 درصد تالاب‌های جهان خشك شده، بیش از 47 درصد از زیست بوم‌های خشكی نابود شده‌اند، زیست توده جانوران وحشی به كمتر از 20درصد رسیده، عرصه‌های قابل كشت 70 درصد كاهش یافته، آلودگی با پلاستیك ده برابر شده، سالانه حدود 500 میلیون تن فلزات سنگین و انواع پساب‌های سرطان‌زا وارد منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی می‌شود و 97درصد از منابع دریایی و اقیانوس‌ها تحت فشار بهره‌برداری قرار گرفته‌اند.

نكته نگران‌كننده در این فرآیند این است كه میزان تخریب طبیعت به صورت فزاینده ادامه دارد، فضاهای شهری چند برابر شده‌اند و ما به صورت روزمره میزان مصرف و تقاضای خود را افزایش می‌دهیم در حالی‌كه مرتبا از منابع تولید غذا و آب و اكسیژن و آرامش انسان‌ها كاسته می‌شود و توسعه شهرها و جاده‌های مواصلاتی و در پی آن تخریب عرصه‌های طبیعی خشكی و دریایی، ادامه حیات صدها هزار گونه از حدود هشت میلیون گونه زیستمند روی كره مسكون را تهدید می‌كند.

با این سنگ تمامی كه بشر برای تخریب محیط‌زیست گذاشته بعید نیست تا چند سال آینده بسیاری از كشورها با بحران امنیت رو به رو شوند. این گزارش دراین خصوص چه نكاتی را گوشزد می‌كند؟
در گزارش سازمان ملل هشدار داده شده كه انقراض گونه‌ها در كنار چالش تغییرات اقلیمی مخاطره‌انگیز و در صورت ادامه وضعیت كنونی و اصلاح نشدن رویكردها و سیاست‌ها در حوزه كشاورزی، مصرف و محیط‌ زیست، امنیت غذایی، سلامت، كیفیت، بنیادهای اقتصادی، توان تامین معیشت خانواده‌ها و پیرو آن ثبات اجتماعی و حتی ژئوپلتیك بسیاری از كشورهای جهان به خطر خواهد افتاد. به عبارت دیگر در بسیاری از كشورهای جهان در حال حاضر پول مالیات‌دهندگان به بهانه توسعه، صرف تخریب محیط‌زیست و ناامنی كشورها می‌شود.
 مخاطبان اصلی این گزارش چه افرادی هستند؟

گرچه این گزارش می‌تواند در سطوح وسیع علمی و اجرایی مخاطب داشته باشد ولی برای دولت‌ها توصیه‌های بسیار مفیدی دارد كه مهم‌ترین آن تاكید برای سوگیری برای یك الگوی توسعه پایدار بر مبنای ظرفیت سرزمینی و رشد اقتصادی منطقی است. در این گزارش پیشنهاد شده كشورها و حتی نهادهای بین‌المللی به جای تولید ناخالص داخلی به‌عنوان شاخص كلیدی رشد اقتصادی از رویكردهای جامع‌تری استفاده كنند كه به كیفیت زندگی و تاثیر متقابل انسان و كره مسكون توجه دارد. به عبارت دیگر باید مفهوم «کیفیت خوب زندگی» از «مصرف بیشتر» تفكیك شود و رویكردهای مالی و اقتصادی كه به تخریب تنوع‌زیستی منجر می‌شود باید تغییر
كند.

به نظرتان با شرایط كنونی درجوامعی مثل ما این تغییر شدنی است؟
به نظرم تحول در تصمیم‌گیری تنها زمانی امكان‌پذیر است كه ما ابزارهای سنجش ارزش طبیعت را در تصمیم گیری‌های اجتماعی و اقتصادی در همه سطوح توسعه دهیم و با فاصله گرفتن از مفاهیم طبیعت‌ستیزانه‌ای مثل تولید ناخالص داخلی به سمت ارزشیابی منابع زیستی و ارزیابی تنوع زیستی و سنجش میزان تاثیر آن در رفاه ملی باشیم. به عبارت دیگر باید بپذیریم طبیعت برای فروش نیست و همان اندازه كه سیستم اقتصادی ما به طبیعت احترام می‌گذارد، می‌تواند انتظار دریافت منافع از سازوكارهای زیست بومی هم داشته باشد.

به‌ عنوان مثال اگر به حوزه كشاورزی از منظر بهره‌وری (كه به طور معمول با عملكرد در هكتار اندازه گیری می‌شود) نگاه كنید، تصویر ناقصی از هزینه‌های واقعی و مزایای مربوط به زنجیره ارزش غذایی كشاورزی و مواد غذایی ارائه می‌كند. این موضوع فقط محدود به كشورهای درحال توسعه نیست و بررسی تاثیر كمك صدمیلیارد دلاری به بخش كشاورزی در كشورهای OECD در سال 2015 نشان می‌دهد عملكرد بخش كشاورزی برای محیط‌زیست زیان آورتر شده است. به عبارت دیگر نظام سرمایه‌گذاری از طریق تزریق یارانه مستقیم و غیرمستقیم نه تنها مطابق منافع ملی نبوده بلكه تاثیرات منفی منطقه‌ای و جهانی هم به دنبال داشته است.

الگوهای فعلی تولید، پردازش و مصرف، تاثیرات غیر قابل قبولی را بر محیط‌زیست به‌ویژه در مورد جوامع صنعتی ایجاد می‌كنند. به‌عنوان مثال، هزینه یك كیلو گوجه فرنگی بدون محاسبه هزینه آسیب زیست‌محیطی و حتی آثار مخرب كود و آفت‌كش محاسبه می‌شود و در نتیجه من و شما مبلغی كه برای تهیه آن پرداخت می‌كنیم بسیار كمتر از خسارتی است كه به سلامت عمومی و منافع ملی وارد می‌شود.

به‌ عنوان یكی از اعضای كلیدی تهیه این گزارش به نظر شما چه باید كرد؟
معتقدم از منظر ملی مهم‌ترین كار در راستای منافع ملی ایران، قطع كمك‌های دولت به صنایع مخرب، سوخت‌های فسیلی،‌ ماهیگیری صنعتی و كشاورزی غرقابی است. بدون تعارف معتقدم ما به جای بهره‌برداری در حال غارت منابع ملی هستیم و در صورتی كه این روند را متوقف نكنیم ادامه حیات حدود صد میلیون زن و مرد و كودك ایرانی در چند سال آینده به مخاطره خواهد افتاد. ما چاره‌ای نداریم تا دست از لجبازی در ادامه روش‌های مخرب و نخ نمای كشاورزی و بهره برداری از معادن و جنگل تراشی و تالاب‌خواری برداریم و در مقابل، اعتبارات و توان ملی را به سوی بازسازی طبیعت و نوآوری در تولید معطوف كنیم.

اگر بنا داریم برای نسل‌های آینده، یك سرزمین سالم با امكان معیشت پایدار بر جا بگذاریم، باید همین امروز درس‌های آموخته از خطاهای راهبردی گذشته خود را به كار ببندیم. با یافته‌های جدید، دیگر نمی‌توانیم همان دروغ گذشته و تكراری را به فرزندانمان تحویل دهیم كه «ما نمی‌دانستیم!»

گرچه تغییر اساسی فقط به دولت محدود نمی‌شود و باید همه اركان نظام به آن اهتمام داشته باشند، ولی بخش‌های كشاورزی، صنعت، مسكن و معدن ما با بیل و كلنگ و لودر و دینامیت به جان مملكت افتاده‌اند و منافع افراد فرصت طلب و سودجو به نحو عجیبی به یكدیگر گره خورده است.

به‌عنوان مثال در حوزه تولید غذا ما هیچ چاره‌ای جز استفاده از دانش سنتی و پایدار كشاورزی و تلفیق آن با دانش روز نداریم و این گره نه به دست نظام مهندسی كشاورزی كلاسیك بلكه فقط به دست جوانان خلاق با روش‌های دانش‌بنیان حاصل خواهد شد. به عبارت دیگر ما باید جوانگرایی را در همه اركان كشور پیاده كنیم وگرنه از كوزه این كابینه با معدل سنی 60 سال همان برون تراود كه تا به حال مملكت را به سراشیبی رسانده است.

عکاس: مجید آزاد