وقت ایران تنگ است

زیست بوم: مدیریت منابع آب به یکی از پیچیده‌ترین مسائل حال حاضر ایران و جهان تبدیل شده است. حل این مسئله پیچیده و چندوجهی نیازمند درک دقیق آن و ارائه راهکارهایی است که متضمن حقوق همه ذی‌نفعان باشد و مشارکت آنان را نادیده نگیرد. از نظر محمد فاضلی، جامعه‌شناس و مدیر پیشین مرکز امور اجتماعی آب و انرژی وزارت نیرو، همکاری و مشارکت در مدیریت منابع آب ۶ پیش‌شرط اساسی دارد. متن پیاده شده سخنرانی فاضلی در همایش اقتصاد آب که اخیرا در اتاق بازرگانی ایران ارائه شده، درباره این پیش‌شرط‌هاست که پیش روی مخاطبان «پیام ما» است.

 

برآورد سازمان ملل این است که برای غلبه کردن بر چالش آب و بهبود مدیریت آب در جهان باید اقدامات شتابان‌تری انجام شود و با وضع موجود پیش‌ رویمان، بحران آب تشدید خواهد شد. برای کشوری مانند ایران که شاید در بین تمام کشورهای جهان استثنایی‌ترین وضعیت را از نظر منابع آب دارد، ضرورت این تغییرات پرشتاب بیش از سایر کشورها احساس می‌شود. روز جهانی آب نیز امسال با همین رویکرد و با تأکید بر ضرورت همکاری و مشارکت نامگذاری شده است.

به عبارت دیگر سازمان ملل به دنبال آن است که از طریق همکاری و مشارکت در مسئله آب، تغییرات شتابان‌تر و پرسرعت‌تری در راستای بهبود وضعیت آب در جهان رخ دهد. سوال مهم این است که این همکاری و مشارکت چگونه ممکن است؟

برای درک مسئله همکاری و مشارکت در مورد آب، باید توجه کنیم که موضوع مدیریت منابع آب یک موضوع چندبخشی و میان‌رشته‌ای است. بخش‌های شرب، بهداشت، صنعت و کشاورزی در این موضوع درگیر هستند و از سوی دیگر محیط‌ زیست نیز مطرح است. علاوه بر این گروه‌های مختلفی از سطح حکومت، مردم، صاحبان صنایع تا کشاورزان و هر کسی که با مسئله‌ آب درگیر است باید با یکدیگر همکاری کنند.

اما همکاری چه زمانی امکان‌پذیر است؟ همکاری و مشارکت برای حل هر مسئله‌ای حداقل ۶ شرط دارد: وجود نفع مشترک برای همکاران، وجود اعتماد متقابل بین طرفین همکاری، پیش‌بینی‌پذیر بودن رفتار طرفین، وجود مهار متقابل بین همکاران، وجود چشم‌انداز بلندمدت همکاری و توزیع متناسب قدرت همکاران. بنابراین در مورد همکاری و مشارکت در موضوع منابع آب، اگر می‌خواهیم همکاری بین حکومت و بهره‌برداران و ذی‌نفعان شکل بگیرد، باید به سوال‌های زیر پاسخ دهیم:

۱. نفع مشترک حکومت و ذی‌نفعان در مسئله‌ آب و بهره‌برداری از آب چیست؟ در صورت عدم وجود نفع مشترک، همکاری شکل نمی‌گیرد.

۲. تحت چه سازوکارهایی حکومت و بهره‌برداران آب می‌توانند به یکدیگر اعتماد کنند؟ بدون وجود اعتماد، ایجاد همکاری و مشارکت امکان ندارد.

۳. حکومت باید چگونه رفتار کند که رفتارش برای بقیه بهره‌برداران قابل پیش‌بینی باشد؟ چرا که اگر رفتار یکی از طرفین همکاری برای بقیه قابل پیش‌بینی نباشد، همکاری شکل نمی‌گیرد.

۴. چگونه حکومت، همکاران و بهره‌برداران می‌توانند با یکدیگر به گونه‌ای همکاری کنند که مهار متقابل داشته باشند و جلوی رفتارهای غیرقابل پیش‌بینی یکدیگر را بگیرند؟ اگر مهار متقابل وجود نداشته باشد ممکن است یکی از طرفین رفتار فرصت‌طلبانه انجام دهد و دیگران را غافلگیر کند.

۵. چشم‌انداز بلندمدت همکاری بین حکومت و مردم و بهره‌برداران در مسئله آب چیست؟

۶. تناسب قدرت حکومت و بهره‌برداران در این مسئله چگونه رعایت می‌شود؟ در صورتی که قدرت طرفین یک همکاری نامتناسب باشد و یکی از طرفین همکاری خیلی قدرتمند باشد، طبیعی است که این طرف قدرتمند از قدرتش برای پیش‌برد منافع خود استفاده خواهد کرد و طرفینی که قدرت کمی دارند نیز رفتار فرصت‌طلبانه‌ای پیش خواهند گرفت و از قدرت اندک خود برای به دست آوردن منافعی هرچند کوچک و هرچند کوتاه‌مدت بهره خواهند گرفت. اگر از این زاویه به مسئله‌ همکاری نگاه کنیم می‌بینیم که با مسئله‌ بسیار پیچیده‌ای سروکار داریم. این مسئله پیچیده از جنس تخصص‌های فنی و مهندسی حوزه‌ مدیریت منابع آب نیست. اینکه چگونه طرفین همکاری به همدیگر اعتماد کنند، همدیگر را مهار کنند و چگونه چشم‌انداز درازمدت همکاری را شکل دهند یک مسئله اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است.

اگر این زاویه‌ نگاه را علی‌رغم همه پیچیدگی‌هایش در نظر نگیریم و به این سوالات پاسخ ندهیم و به دنبال راه‌حل‌های یک‌خطی یا راه‌حل‌های ساده‌ای مثل انتقال آب (که گرچه کار ساده‌ای نیست اما نگاه ساده‌انگارانه‌ای است که فکر کنیم با انتقال آب از یک نقطه به یک نقطه‌ دیگر مسئله آب حل می‌شود) باشیم، یا حتی اگر مسئله را تعریف نکنیم و بدون توجه به پیچیدگی مسئله و ابعاد مختلف آن به سراغ راه‌حل‌هایی برویم که در اختیار بعضی افراد است و این افراد تلاش می‌کنند از طریق فروش این راه‌حل‌ها (مثل انتقال آب یا شیرین‌سازی آب دریا) کسب منفعت کنند، قادر به حل بحران آب نخواهیم بود. نکته بسیار مهم این است که ما به شدت تحت فشار زمان قرار داریم. گذشته‌ ۵۰-۶۰ سال پیشین ما در مدیریت منابع آب امروزه ما را به شدت تحت فشار زمانی قرار داده است و علی‌رغم این فشار زمانی باید پیچیده و در چارچوبی روشن به مسئله آب نگاه کنیم.

منبع: پیام ما